Zonder licht geen fotografie. Vanzelfsprekend! Dit geldt niet alleen technisch - het fotografisch proces heeft nu eenmaal licht nodig - maar ook voor wat betreft het beeldende. Het licht is altijd een belangrijke factor bij het succes van foto's. Niet voor niets is fotografie afgeleid van het Griekse φωτι γραφειν: schrijven met licht.
In de meeste fotografieboeken wordt dan ook met heilig ontzag over 'het licht' gesproken. Als het licht niet goed is - pak dan je camera maar weer in.
Zeker bij landschap is licht enorm belangrijk - iedere fotograaf zal dat beamen.
Bij zwart-wit gaat het om contrast van licht en schaduw, het afsteken van wolken tegen de lucht, het benadrukken van structuren in het landschap.
In de kleurenfotografie is vooral het juiste moment van de dag van belang, wanneer het licht op zijn mooist is en het landschap een bijzondere glans geeft.
Als je sommige boeken of tijdschriften leest, lijkt het zelfs wel of de landschapsfotograaf vaste werktijden heeft: van een half uur voor zonsopgang tot twee uur daarna en bij zonsondergang vice
versa. Het licht maakt of breekt immers de foto?
In het artikel benaderingen in de landschapsfotografie geef ik aan dat er veel meer bepalende factoren zijn voor goede landschapsfoto's. Kadering, compositie, perspectief maar vooral ook het onderwerp van de foto drukken evenzeer hun stempel op het al dan niet slagen van een foto.
Maar ik zal het niet ontkennen: licht is en blijft een belangrijk element van het landschap. Het geeft sfeer, het benadrukt delen van het landschap of onderdrukt juist eigenschappen. Het 'maakt' sommige foto's helemaal, waar ander licht slechts een middelmatige foto had opgeleverd.
Het licht geeft de fotograaf soms veel moeilijkheden, maar juist daarom ook talloze mogelijkheden. Het kan de interpretatie van je onderwerp prachtig ondersteunen of zelfs het eigenlijke onderwerp van de foto zijn.
In dit artikel zet ik een aantal punten op een rij.
Wat voor soorten licht zijn er? Wat doet licht met een onderwerp? Kun je als fotograaf bij elk licht goede foto's maken? Hoe kan je licht bewust gebruiken om tot sprekende foto's te komen?
Hoezeer landschappen ook onderling verschillen en hoezeer een plek van gezicht kan veranderen in de loop van een dag of jaar - er is altijd licht.Het soort licht is afhankelijk van een aantal dingen: het weer, de tijd van de dag, de tijd van het jaar - en de plek op de wereld. De hoge tropenzon geeft bijvoorbeeld heel andere effecten dan de middernachtzon bij de polen.
's Nachts is het donker - alleen de maan en sterren geven wat licht. Net genoeg voor het menselijk oog om contouren waar te nemen, te weinig om kleuren te zien. [ Het idee dat het 's nachts donker is, is overigens wat ouderwets. Op vele plaatsen van beschaving en vooruitgang is er allang geen duisternis meer. ]
Geruime tijd voor zonsopgang kleurt de wereld langzaam paarsig-blauw. Tegen de tijd dat de zon bijna boven de horizon klimt, verschieten de wolken van roze tot oranje-geel. De aarde zelf is nog donker, maar krijgt al wat kleur. Gras ziet er voor het eerst groen uit.
Met zonsopgang (gesteld dat de zon opgaat; als het bewolkt is moet je dat maar concluderen uit de toenemende zichtbaarheid der dingen) tovert de zon alles wat zij aanraakt in goud, terwijl de schaduwen - die indirect door de hemelkoepel verlicht worden - diep blauw kleuren. Het licht is overdadig warm, zelfs als het feitelijk stervenskoud is.
Wanneer het overigens 's nachts onder een heldere hemel goed afgekoeld is, stijgen boven wateren en vochtige aarde de nevels
op. Als dan het prille licht die mistflarden laat oplichten, nemen die de kleur van het licht helemaal aan - van blauw tot zonbeschenen geel.
Bovendien zet mist het perspectief kracht bij, door de verte aan het oog te onttrekken, terwijl elders door de wakken in het neveldek de verte opeens zichtbaar wordt.
Met het klimmen van de zon wordt het licht snel 'neutraler': minder geel, de dingen hebben de kleur die we ons voorstellen. Als het zo goed als onbewolkt is, blijven de schaduwen blauw afsteken bij de warmte van het zonlicht - vooral als er sneeuw ligt, kun je dit zien. Bij meer bewolking is alles tamelijk koel.
Maar niet alleen de kleur van het licht verandert tegen de middag. Door de steeds hogere stand van de zon worden schaduwen korter. Het landschap vertoont daarom minder reliëf en wordt vlakker. De verte kleurt vaak blauw. 's Zomers doet alles wat dooiig aan rond het middaguur - zelfs de vogels zwijgen.
Naar zonsondergang toe gaat het licht een omgekeerde weg. Alles kleurt weer warmer tot uiteindelijk de wereld geel is. Het avondlicht is overigens vaak geler dan het ochtendlicht, dat eerder rozig is. Door de warmte van de dag en de activiteiten van de mens hangt er meer stof in de lucht, wat het licht warmer tinten geeft. Ook is de atmosfeer duidelijk minder transparant.
Terwijl de zon het westen nog verlicht, hult de avond het oosten al in het duister. Wat niet door de zon beschenen wordt, verliest kleur. Het blauw van de lucht wordt langzaam zwart; alleen de westelijke wolken hebben soms nog een verlicht randje, dat scherp afsteekt tegen hun zwarte achterkant. Tot alleen nog een stukje boven de horizon wat licht vangt - en dan is het nacht.
Het licht verandert niet alleen door de dag van karakter. Ook de seizoenen hebben hun invloed. 's Winters laat de zon zich korter zien en blijft lager staan. Zelfs rond de middag zijn de schaduwen vrij lang en geven het landschap nog tekening. Vooral als er vorst in de lucht hangt, is de atmosfeer ongekend helder.
Wanneer er sneeuw ligt, verliest het land zijn gebruikelijke kleuren. Veel is omgetoverd tot wit, waartegen de sneeuwloze vlakken donker afsteken. Juist dan komen de subtiele kleuren, bijvoorbeeld in de wolken, tot hun recht. Ieder tintje wint aan kracht.
In het voorjaar is het vooral de natuur zelf die van kleur verandert. Allerlei tinten groen zijn gemengd met de kleurenpracht van bloeiende bloemen en bomen. De kleuren zijn het subtielst als de zon verborgen is achter een laag wolken - in de volle zon drukt het licht de tinten zelf wel weg.
's Zomers treedt dat nog meer op. De bomen lijken zich te hullen in allemaal hetzelfde groen; zeker onder het schelle licht van een zonovergoten zomerdag is de atmosfeer eerder doods dan warm. Pas 's avonds komt het landschap weer tot leven, als de schaduwen lengen.
In de zomer is (in ieder geval in Nederland) de atmosfeer nogal snel vochtig en benauwd. De verte loopt langzaam weg in grijsheid. Pas als er onweer ontstaat, wordt het licht weer sprekend en spannend.
In de herfst korten de dagen weer. De bladeren verkleuren en hebben geen zonlicht nodig om te schitteren. Varens verroesten tot de mooiste tinten bruin en oker. Met droog en helder weer is de pracht ongelooflijk. Een storm daarentegen biedt veel spektakel, maar maakt ook snel een einde aan het bladerenfeest. Maar als de zon even doorbreekt tussen de zware wolken, kunnen de prachtigste zonneharpen ontstaan en waaiert het licht over de aarde.
Uiteraard heeft niet alleen de tijd van de dag en het jaar invloed op het licht, maar zeker ook het weer. En dan gaat het niet zozeer om de hoeveelheid licht, maar ook om de kleur en vooral de richting.
Als de zon schijnt (let op wat er nu komt!), zijn er schaduwen. Het licht heeft een duidelijke richting en dat veroorzaakt sterke lichtcontrasten in het landschap. Vooral in het bos of rondom gebouwen zijn de schaduwen diepzwart en de lichte plekken kunnen bijna pijn aan de ogen doen.
Wanneer de zon hoog staat, is het vaak heel hard licht en worden de kleuren van het onderwerp zelf weggedrukt door de hoeveelheid licht.
Als de zon schijnt, scheelt het nogal waarheen we kijken. Als we met de zon meekijken, is alles vlak verlicht. Schaduwen zien we niet, die zitten immers achter de dingen waar we naar kijken.
Als we de blik naar links of rechts wenden, geeft de afwisseling van verlichte delen en schaduwen het landschap reliëf en ritme. Bijvoorbeeld de structuur van akkers en boomgaarden wordt zichtbaar.
Zodra we tegen de zon inkijken worden de kleuren heel diep. We zien het zonlicht door bladeren en struikgewas heen, waarbij de bladeren diepgroen worden. Van veel objecten zien we de schaduwzijde, maar de randen lichten op van het zonlicht.
Bij egale bewolking daarentegen komen de subtiele kleuren van een onderwerp zelf goed tot zijn recht. Doordat schaduwen ontbreken heeft het landschap minder structuur en ritme dan bij zonlicht. Daarentegen kunnen andere vormelementen, zoals bepaalde bloemen die her en der opduiken, aan kracht en invloed winnen.
Het spannendst licht ontstaat, wanneer de bewolking breekt en de zon te voorschijn komt - bijvoorbeeld na een forse bui. Opeens wordt een deel van het landschap uitgelicht - zoals in de foto aan het begin van dit artikel. De sfeer is wat mysterieus - elk moment kan het anders worden.
En dan nu de fotografie! Wat doe je als fotograaf met al die soorten en maten licht?
Die maten is in ieder geval niet snel een probleem - als je het licht goed kunt meten. Alleen 's nachts of bij erg sterke contrasten moet je aan de slag met reciprociteitstabellen of ND-grad filters - geen onderwerpen voor dit artikel.
Wat ik hier wel even wil noemen, is dat je met bewust over- of onderbelichten de sfeer kunt beïnvloeden. Door overbelichting kun je de atmosfeer van een zomerse dag versterken - onderbelichting kan een onwezenlijke of zelfs griezelige sfeer oproepen.
Voor wat betreft die soorten licht is het ingewikkelder. Zoals ik al in de inleiding schreef, heerst er vaak een taboe op fotograferen midden op de dag of bij egaal bewolkt weer. Het licht is dan niet mooi - doe je camera maar weg.
Wat mij betreft is dit niet aan de orde. In de eerste plaats heb ik meestal niet de keus om op een ander moment, als het licht beter is, terug te komen. Ik ben geen
fulltime reiziger en al zou ik maar wat graag in Schotland wonen - meer dan twee weken in de zomer ben ik er niet.
Bovendien geloof ik niet zo in 'slecht licht'. Weliswaar is het licht 's morgens en 's avonds vaak zachter dan op de middag en de kleur warmer, dat betekent nog niet dat fotograferen overdag een verloren zaak is.
Allereerst kun je proberen om de geheel eigen sfeer van de middag te pakken te krijgen. De foto hiernaast brengt bijvoorbeeld de typerend blauwe atmosfeer van een zonovergoten middaguur duidelijk in beeld. Misschien niet een romantische foto voor in de toeristenfolder - maar voor mij wel een sterke foto, omdat het het karakter van het moment goed uit laat komen.
Bovendien kan hard licht juist goed gebruikt worden bij sterk gekleurde onderwerpen, zoals zonnebloemen of deze brievenbus. De foto heeft iets van een
plakkaat, dat met felle kleuren de aandacht trekt.
Ook het diffuse licht van een bewolkte dag dient volgens vele boekjes te worden vermeden. De lucht is dan immers kleurloos, het landschap niet spannend.
Maar zulk licht daagt wel uit om met een uitgekiende compositie alsnog een geslaagde foto te maken. Bovendien komen de subtielere kleuren van het onderwerp zelf goed te uitdrukking - terwijl die rond zonsop- en ondergang overweldigd worden door de kleuren in de lucht.
Doordat de kleuren bij bewolkt weer goed overkomen, is het erg goed bruikbaar in de dichtbijfotografie. Ook opnames in het bos komen beter tot hun recht, omdat het contrast, dat onder de bomen van zichzelf al hoog is, op een niveau blijft dat film nog aankan.
Er is dus niet zo iets als slecht licht - hooguit gemakkelijk en minder gemakkelijk licht. Door andere onderwerpen te kiezen of hetzelfde anders te benaderen blijven er talloze fotografische mogelijkheden.
Altijd? Eerlijk gezegd niet. Wolkeloos
weer op een zomermiddag kan me tamelijk wanhopig maken. Als ik dan toch wat probeer, zoals hieronder links, valt het resultaat fiks tegen. Een prachtige omgeving, maar geen mogelijkheid om het mooi in beeld te brengen. Het is niet helder, alles kleurt te blauw - zonder dat dat dan weer een onderwerp op zich wordt. En eigenlijk wist ik ook wel dat ik had moeten wachten. Er is dus wel degelijk licht waarbij voor mij een goede landschapsopname zo ongeveer onmogelijk is.
De hoeveelheid licht maakte het daarentegen wel weer mogelijk om even later een getijdepoel met kwallen en al op de foto te krijgen. Doordat ik dichtbij het onderwerp stond, zijn de kleuren natuurlijk gebleven.
Als fotograaf ben je steeds bezig een landschap in beeld. Dit doe je omdat bepaalde elementen je treffen, om iets zichtbaar te maken wat je raakt [ zie ook benaderingen in de landschapsfotografie ].
Licht is daarbij een niet te versmaden element. Bewust gebruik maken van het aanwezig licht - of wachten op het juiste licht! - biedt een belangrijke bijdrage aan de interpretatie die je van het landschap geeft.
Licht creëert namelijk allerlei stemmingen. Licht kan warm zijn of koud, zacht of hard, rustig of dynamisch.
Wanneer je een landschap wil laten zien als de rust zelve, moet je het niet fotograferen als de wolken
voorbij jagen. Wil je juist het oergebeuren van wind, water en aarde zichtbaar maken, dan kan zulk weer die boodschap uitstekend ondersteunen.
Het licht van een moment kan ook zelf de aanleiding zijn voor het maken van een foto. Voor mij vertolkt bijvoorbeeld de foto hiernaast het beeld van een verstilde avond. Ik hoor als het ware het lome geklots van de zee en voel de wind frisser worden.
Een romantisch landschap, met wat losse bomen, lieflijke weiden en een boerenhoeve in de verte zal het goed doen in zacht avondlicht. Een spookachtig kasteel misstaat het niet als er onweer op komst is.
Maar ook het tegenovergestelde kan sterke foto's opleveren. Neem bijvoorbeeld regen aan het strand - of een zonovergoten Schotland! Door het doorbreken van de verwachting ontstaat de nodige spanning binnen de foto - wat het beeld juist interessant maakt.
Kortom, durf te werken met het licht wat er is. Gebruik de mogelijkheden van het
weidse palet aan stemmingen en kleuren. En laat je niet vertellen dat er je alleen met bijzonder licht mooie foto's te maken zijn.
Alle licht is mooi - nou ja, bijna alle. Er zijn van die dagen... Maar zelfs dan vertelt het landschap zijn eigen verhaal. Als je maar goed luistert.
Dit artikel is geschreven door Wim van Velzen, © 2003.
Op- en aanmerkingen zijn welkom!Deze en nog veel meer foto's zijn opgenomen in de verschillende portfolio's!
Het is ook mogelijk vergrotingen van deze foto's te bestellen of ze editoraal of commercieel te gebruiken.