Gepubliceerd in het Duitse NaturFoto, mei 2003. De foto's zijn dezelfde als gebruikt bij het artikel.
Van de foto's is ook een grote versie beschikbaar (ca 850x850). Klik hiervoor op de betreffende afbeelding.
Vanouds gebruiken veel fotografen voor landschap zware grootformaat camera's. De grote negatieven of dia's leveren prachtig gedetailleerde beelden op met een fraaie toonschaal, terwijl het onderwerp meestal statisch genoeg is voor het langzame werken met deze camera's. Bovendien kan door de cameraverstellingen gespeeld worden met scherpte en perspectief.
Nadelen hebben deze camera's ook: het is een heel gesleep, het gebruikte materiaal is duur en dia's kunnen nauwelijks worden geprojecteerd.
Aan de andere kant van het spectrum staan de kleinbeeldcamera's (al dan niet digitaal) met hun vele lenzen, hun lage gewicht en relatief lage kosten. Ze hebben één duidelijk nadeel: het kleine filmformaat.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat velen kiezen voor de gulden midden weg: het middenformaat!
Voor landschap lijkt het panoramaformaat het meest voor de hand te liggen: de meeste landschappen strekken zich immers in de breedte uit. Maar veel middenformaat camera's leveren juist beelden met een minder langwerpige verhouding, zoals 3:4 bij 6x4.5 modellen of 4:5 bij 6x7 (feitelijk 55x70mm) modellen of zelfs helemaal vierkant bij 6x6!
Voor panorama's is een 6x17 camera natuurlijk een geweldig instrument om het landschap mee te lijf te gaan. Maar zelf koos ik voor het vierkant: 6x6.
Ik werk graag in juist dit formaat. Het is weliswaar in eerste instantie niet het meest intuïtieve, het biedt me wel een belangrijk aantal voordelen.
Dit formaat is namelijk heel flexibel bij de compositie, maar er is meer. Ik zet hier een en ander op een rij. Daarbij wil ik overigens geenszins de indruk wekken dat het vierkant superieur zou zijn aan andere formaten - maar het is wel anders en het heeft zijn eigen charmes.
Het vierkante kader is van zichzelf spanningsloos. Het geeft het onderwerp meestal veel ruimte en ademt daarmee rust uit. Het is dus aan de fotograaf om met onderwerp en compositie het beeld de spanning te verlenen die hij wil. Veel ruimte dus ook voor de fotograaf!
Voor mij is een goede (landschaps)foto, een foto waarbij je blik over het hele beeld getrokken wordt en als het ware een route af kan leggen. Als fotograaf kun je daarbij uitgaan van de vormen, van de kleuren of van aandacht trekkende onderdelen in het onderwerp zelf. Het mooiste is het natuurlijk wanneer al die verschillende beeldelementen elkaar ondersteunen.
Een goede oefening in leren componeren is voor mij het volgende: ik neem een foto die me wat doet, die bij me blijft hangen. Op een vel papier schets ik de belangrijkste onderdelen van de foto. Vervolgens pak ik een rood potlood en omcirkel de punten waar mijn oog steeds weer bij terug komt. Vervolgens geef ik met pijlen aan welke richting mijn blik steeds opgaat, van punt tot punt.
Dit proces van beeldopbouw duurt bij mij soms heel kort (vanwege de muggen moest ik me bij Buchaille Etive Mor letterlijk binnen 10 seconden al weer uit de voeten maken), soms ben ik ook een hele tijd aan het puzzelen: ietsje naar links, wel of geen lucht in beeld, toch nog meer tele, nee zo is het goed.
Bij de beeldopbouw biedt het vierkant interessante mogelijkheden. Allereerst hoef je nooit de keuze te maken tussen liggend en staand. Bij landschap betekent dat je zo de weidsheid van het landschap laat zien, terwijl ook de voorgrond in beeld kan komen. Iets dat met kleinbeeld nog wel eens lastig is! En de ogen worden zo via de voorgrond het beeld ingetrokken.
 |
 |
 |
| Glen Rosa | Tyndrum | Buchaille Etive Mor |
Binnen het vierkant kun je veel routes maken voor de ogen: driehoeken (Glen Rosa), diagonalen (Tyndrum); ruiten (Buchaille Etive Mor); Andreaskruizen, waarbij je steeds weer in het midden uitkomt (Loch Etive); ovalen (Sanna Bay). Natuurlijk kan dit alles ook binnen het rechthoekig formaat, maar ikzelf ervaar binnen het vierkant meer mogelijkheden.
 |
 |
| Loch Etive | Sanna Bay |
Voor symmetrie (Loch Etive) is er alle ruimte, ook wanneer je de as van de spiegeling niet precies in het midden legt. Binnen het vierkant kan je heel goed schuiven met die as, zonder tegen de randen op te botsen.
De meeste beelden die we zien, zijn langwerpig: denk alleen al aan televisie en computer. Het vierkant dwingt je dus anders te kijken naar het onderwerp en de vormenwereld. De eerste keren dat je met de camera op stap gaat kan dat leiden tot een soort radeloosheid: hoe krijg ik dat vierkant vol?
Maar uiteindelijk betekent het dat je meer aandacht zult besteden aan het fotografisch proces. Het dwingt je namelijk beter te kijken bij het kaderen en om te experimenteren met het camerastandpunt.
Natuurlijk is het nieuwe er op een gegeven moment vanaf - dan is het leuk om bijvoorbeeld er met een meetzoeker op uit te gaan of met een pinhole camera. Ik noem maar wat.
Een grote hulp bij de compositie is de lichtschachtzoeker, die de meeste 6x6 camera's hebben. Je kijkt op je gemak naar het beeld (geen getuur door een kleine zoeker) en ziet als het ware de dia al op de lichtbak liggen. Vooral met statief een prachtige combinatie. Een statief overigens dat je met middenformaat al snel nodig hebt - zeker met landschap. Soms is het weliswaar onderweg je vijand, maar thuis gekomen blijkt hij vaak je grootste vriend geweest te zijn!
Naast het fotograferen zelf is ook de presentatie van foto's is een belangrijk deel van het werk. Wat is tenslotte een beeld waar niemand naar kijkt?
Bij projectie is het vierkant een heel bevredigend formaat. Het vult het hele scherm; het beeld is als het ware eindeloos, zonder dwingende rand. Bovendien heb je nooit de storende afwisseling van liggende en staande beelden.
De meeste albums en boeken zijn langwerpig in de hoogte. Niet echt geschikt voor brede panorama's. Bij vierkante foto's zijn de problemen kleiner. Onder de foto's blijft nog mooi wat ruimte over voor onderschriften, terwijl de foto het blad toch vult.
Aan de muur vind ik kleine series van 2 of 3 vierkante foto's erg mooi. Heel bijzonder is een gesegmenteerd panorama: een aantal aansluitende foto's binnen een lijst, met elk een eigen uitsnede uit het passe-partout.
 |
 |
 |
Het vierkant laat een vormgever bij tijdschriften, boeken en advertenties veel ruimte om tekst te plaatsen of om het beeld aan te snijden. Natuurlijk ook al omdat het middenformaat een enorme kwaliteitsreserve heeft!
Bovendien valt het te midden van alle langwerpige beelden duidelijk op. Een vierkante foto heeft meteen al een hogere attentiewaarde en dus vaak ook een grotere verkoopbaarheid.
Je hoeft niet meteen een kapitaal uit te trekken om eens te experimenteren met het vierkante beeldformaat. Een tweeoog is een prima introductie en voor velen zelfs de camera bij uitstek.
Bovendien valt met een goed snijmes van elk langwerpig beeld een vierkant te maken! En nog een projectietip: als je de beide kanten van een diaraampje kruiselings plaatst, heb je een prachtig doe-het-zelf vierkant raampje!
Dit artikel is geschreven door Wim van Velzen, © 2003.
Op- en aanmerkingen zijn welkom!
Aanvullende opmerkingen over compositie en gebruik van verschillende lenzen, vind je in het artikel lenzen in perspectief.
Bovenstaande foto's zijn opgenomen in de verschillende portfolio's!
Het is ook mogelijk vergrotingen van deze foto's te bestellen of ze editoraal of commercieel te gebruiken.
Meer vierkant zien?
Neem eens een kijkje bij de site van de Britse fotograaf Keith Laban.