Ik wilde eigenlijk een artikel schrijven over mijn manier van werken: de gebruikte apparatuur, de reizen, film, belichting enz. enz. Min of meer zoals in het artikel Schotland, kamperen met een Bronica 6x6 of landschap & natuur - techniek, maar dan meer systematisch en uitgebreid.
Vervolgens wilde ik op een rijtje krijgen wat ik allemaal te zeggen had. Zou ik beginnen met de apparatuur, de locaties of wat ik doe met alle foto's? Ik vond het lastig een goed overzicht te maken.
Bovendien hebben anderen al apparatuurbesprekingen geschreven, hun ervaringen met film verteld, veel beter dan ik zou kunnen. En ik ben nu ook weer niet zo'n reiziger dat ik goed advies zou kunnen geven - behalve dan daar heen te gaan waar ikzelf verliefd op geworden ben.
De essentie van wat ik wil zeggen is eenvoudig: wat doe ik als landschapsfotograaf. Op plaatsen waar ik van houd om me heen kijken, dingen zien de me raken of ontroeren, reageren door een foto van te maken, mijn foto's laten zien aan
wie dat wil.
Dit artikel gaat dus over kijken, zien, reageren en laten zien. Geen gepraat over specifieke apparatuur, speciale technieken of welk merk lenzen nu beter is.
Ik hoop dat je wat inzicht krijgt in wat deze fotograaf ziet als zijn ambacht en kunst.
De fotografische cirkel begint met 'er zijn' - of eigenlijk nog eerder, bij het uitkiezen van het reisdoel van een fotografisch uitstapje (of bij de beslissing je camera mee te nemen als je op pad gaat).
Of ik m'n camera meeneem of niet hangt van een aantal dingen af: is het waarschijnlijk dat ik
iets zal zien wat de moeite van het fotograferen waard is? Heb ik dan tijd genoeg om er een foto van te maken?
Als ik bijvoorbeeld naar de stad ga om boodschappen te doen of om bij iemand op bezoek te gaan, zal ik mijn camera niet meenemen. De stad, in ieder geval hier in Nederland, heeft niet direct mijn fotografische belangstelling. Ik zal mijn ogen open hebben, maar niet als fotograaf kijken.
Maar zodra ik een bruiloft in de stad heb, zijn mijn ogen gefocust op het vertellen van het verhaal en de fotografische mogelijkheden van de omgeving.
En als ik eindelijk begin aan mijn Leiden portfolio (dat plan heb ik al jaren, alleen de moed daadwerkelijk te beginnen ontbreekt me nog) zal ik anders om mij heen kijken dan wanneer ik nieuwe schoenen nodig heb.
De vakanties zijn altijd voor een groot deel aan de fotografie gewijd. Dit jaar gaan we twee weken naar Schotland, in het bijzonder Mull en een aantal eilandjes in de buurt: Iona en Staffa. Ik ben daar al eens geweest, dus ik weet min of meer wat ik verwachten en waar ik op moet letten.
Als ik er ben, kijk ik uiteraard om me heen. Me bewust zijn van mijn omgeving, niet alleen visueel maar met alle zintuigen. Open ogen en een open geest.
Maar je kunt natuurlijk niet alle binnenkomende informatie bewust verwerken. Op vakantie gaat mijn aandacht uit naar het landschap - de kleuren, structuur, bepaalde onderdelen, de
sporen van de geschiedenis
weerspiegelen. En omdat ik dia's maak, let ik op de kleuren en ben op zoek naar onderwerpen die passen in een serie beelden.
Dat is ook de reden waarom ik niet tegelijkertijd met zwart-wit en kleur bezig kan zijn. Ik kan mijn ogen niet op allebei tegelijk richten.
Daarom maak ik ook maar weinig familiefoto's tijdens de vakantie, terwijl ik bij een uitje naar de dierentuin moeiteloos een rolletje vol schiet. Ik ben dan ook geen wildlife fotograaf.
Kijken is dus m'n aandacht richten. Concentreren op wat ik hoop te vinden.
Zonder open ogen en zonder open geest kan je niets zien. Je kunt niet verwachten dat je tegen een aantrekkelijk plaatje aanloopt, zonder dat je werkelijk kijkt.
Natuurlijk kan je ook altijd waar je het niet verwacht iets prachtigs of bijzonders zien, zelf al
wil je vooral zo snel mogelijk thuis
zien te komen. Maar voor goed fotografisch werk heb je een soort geestelijke concentratie nodig.
Voor mijzelf is concentratie alleen niet voldoende. Hoe vaker ik ergens kom, hoe beter mijn foto's worden. Hoe meer ik bijvoorbeeld weet over Schotland en zijn geologie, biologie en geschiedenis, des te meer ik zie - ik kan de dingen die ik bekijk namelijk beter begrijpen. En net zo belangrijk: die kennis verdiept ook de emotionele binding die ik met het land heb, wat mijn fotografie weer persoonlijker maakt en meer betekenis geeft.
Hoewel het risico bestaat dat je het bijzondere niet meer als zodanig ziet, is het voordeel van steeds weer terugkeren voor mij heel duidelijk. Ik zou werkelijk geen goede foto's mee kunnen nemen van twee weken Thailand of Cuba. Ik ben er nooit geweest en zou mijn aandacht niet goed kunnen richten.
Maar met concentratie en een positieve binding met de plaats waar ik ben, kan er op elk moment iets bijzonders gebeuren. Terwijl ik om me heen kijk, zie ik plotseling: een stuk landschap, typerend of juist in contrast met de omgeving, mysterieus of gewoon, sfeervol of
wat dan ook [ zie ook Wat is landschap? ] .
Iets maakt indruk op mij en dwingt me te stoppen (vraag het maar aan de mensen die achter me lopen of rijden!) en beter te kijken. Te luisteren naar wat het te zeggen heeft en er gevoelsmatig op te reageren.
Dit klinkt misschien nogal soft, maar ik denk dat de meeste fotografen zo werken. Je reageert vanuit je gevoel en bouwt een band op met het onderwerp.
Dit noem ik de impressionistische kant van de fotografie. Wat ik zie, dwingt me er een foto van te maken om zo het karakter ervan te laten zien.
Nu is het niet eenvoudig aan te geven waarom sommige dingen meer indruk maken dan andere. Het heeft in ieder geval te maken met een soort aansluiting tussen wat ik zie en waar naar ik op zoek ben (bewust of op een meer gevoelsmatig niveau). Dingen die aansluiten bij gevoelens van hoop, vrees, verlangen en huivering. Die me ontroeren in hun schoonheid, als verwijzing naar hun Schepper, of in hun droevigheid, zoals verlaten huizen of pas gerooid bos.
Wat me brengt bij de meer expressionistische kant van het fotograferen.
De expressionistische kant heeft te maken met mijn innerlijke gevoelens en gedachten. De manier waarop ik foto's maakt is een uiting van mijzelf. Het toont iets van mijn
eigen karakter, net zo zeer als dat van het onderwerp.
Natuurlijk, fotografen kunnen niet (buiten de gecontroleerde omgeving van de studio, en zelfs dan nog)
werken als zuivere expressionisten. Het is onmogelijk voor mij om mijn emoties en gedachten direct in een foto om te zetten.
Maar daarmee is mijn werk niet helemaal impressionistisch.
In de eerste plaats in de onderwerpkeuze niet alleen een zaak van eenvoudigweg onder de indruk raken. Het heeft zeker ook te maken met de ideeën in mijn hoofd. Ik vind niet alleen dingen om te fotograferen, maar bewust of onbewust ben ik er ook naar op zoek.
In de tweede plaats kan ik weliswaar mijn onderwerp niet zelf vormen (een schilder kan dat tot op zekere hoogte wel) maar ik kan er wel mijn interpretatie van geven met fotografische middelen.
Ik noem er een paar:
Een voorbeeld van de impressionistische en expressionistische kanten bij het maken van een foto:
Ik houd heel erg van Schotland, vanwege het prachtige landschap, de altijd wisselende lucht, het licht, de natuur, de cultuur. De foto's die ik daar maak weerspiegelen de indruk die het land op mij maakt.
Een reden waarom ik zo val voor de Schotse Hooglanden, is de verhouding van de inwoners van het land tot de natuur - ze hebben een veel sterkere band daarmee dan het dichtbevolkte Holland (of dit waar is of niet - het is het idee wat ik heb). Ik wil die verhouding laten zien en mijn gevoel van geluk tot uitdrukking brengen.
Het gevoel dat ik heb als ik op zo'n plaats ben, die nauw verbonden is aan de natuur.
Zodra ik dus een mooie boerderij zie, die een geschiedenis van hard werken verraadt en een diepe
verbondenheid met de aarde, wil ik er een foto van maken. Maar ik kan mijn gevoelens niet direct uiten, zoals een schilder dat kan door kleuren te kiezen, onderlinge verhoudingen te wijzigen en moderne elementen aan het huis weg te laten.
Maar ik kan wel zo'n standplaats kiezen dat
een schuur die luxe auto naast het huis
verbergt, die verraadt dat het huis nu waarschijnlijk eigendom is van een rijke stedeling. Door die auto te verbergen laat ik het beeld beter passen bij mijn interpretatie.
En als ik vervolgens een telelens gebruik om de nabijheid van een berg te benadrukken, versterk ik mijn interpretatie nog meer.
Dit hele proces van het kiezen en kaderen van onderwerpen is in zekere zin de ontkenning van het idee dat foto's de werkelijkheid laten zien - alhoewel fotografie relatief natuurlijk altijd een realistische kunstvorm blijft. [ Meer hierover, zie Benaderingen in de landschapsfotografie ] Dit wil overigens niet zeggen dat de eerlijkheid van een foto direct afhangt van zijn realisme. Datt heeft te maken met de intenties van de fotograaf.
Het is voor mij van het grootste belang te werken met mijn eigen concepten en visie. Andermans werk kopiëren - hoe goed en mooi ook, of correct in de ogen van de fotoclubleden of tijdschriftlezers - leidt nooit naar de laatste stap richting creativiteit en kunst. Ik geniet van wat anderen maken, en weet dat ik vaak dat niveau niet zal halen, maar mezelf trouw zijn is de enige weg naar boven.
Een foto kan alleen van betekenis zijn als het door mensen gezien wordt - zelfs al zou dat alleen de fotograaf zijn die zijn dia's of afdrukken bekijkt.
Daarom is het van belang ook het laten zien als onderdeel van het fotografisch proces te zien. Fotografie is een visuele kunst, zowel bij het maken van de foto als het genieten van het resultaat.
Fotojournalisten of bruidsfotografen zijn zich hier zeer van bewust. Ze maken foto's omdat ze willen laten zien wat er gebeurd is (alhoewel de laatsten ook bezig kunnen zijn met het scheppen van illusies). Glamourfotografen weten eveneens wat hun publiek wil - ze
roepen dus gevoelens op (van wat mensen
willen dat er zou gebeuren?).
Maar voor stilleven-, landschap- of natuurfotografen is dit allemaal minder voor de hand liggend. Vaak zijn zij de enige die hun werk zien (ik heb het hier niet over professionals in deze gebieden, die maar al te goed weten wat hun afnemers vragen - anders kunnen ze de tent weer snel sluiten).
Bij het maken van landschaps- en natuurfoto's heb ik een publiek in gedachte: de mensen die mijn diashows zullen zien, vooral vrienden en wat mede-fotografen. Nu ik een website heb, zien veel mensen mijn portfolio's, waarmee mijn publiek enorm is uitgebreid.
Sommigen van hen wezen mij erop dat mijn dia's en portfolio's een duidelijk educatief concept hebben. Natuurlijk wil ik dat mensen genieten van de beelden, maar de betekenis van de series is dat er iets duidelijk wordt over het land, de mensen, de natuur. Dat is, denk ik, inderdaad het min of meer onbewuste concept achter mijn fotografie.
 |
 |
 |
Door foto's in een serie te plaatsen, laat ik relaties zien (of suggereer ik die) tussen de individuele beelden. Onderwerpen plaats ik een bredere
context, zoals een heel ecosysteem of een crofters' gemeenschap. Op die manier creëert een serie meer betekenissen dan de som van alle foto's voor zich.
Degene die zo'n serie ziet, heeft daarom minder ruimte om het beeld zelf te
interpreteren. Die interpretatie is
immers al min of meer gegeven is door de volgorde van de serie. Maar omdat ik niet veel abstracte foto's maak, zie ik dit niet als nadeel. Mijn landschapswerk is namelijk nogal documentair van aard.
Het bovenstaande schema van kijken, zien, reageren en laten zien, is niet louter lineair. Omdat ik diashows wil laten zien, heb ik een bepaald soort concept in mijn hoofd, van waaruit ik op zoek ga naar dingen
geschikt zijn voor kleurendia's en die goed in de serie
passen.
Je kunt niet eenvoudigweg kijken - iedere fotograaf neemt zijn of haar eigen stijl, thema's, visie met zich mee. Dat zal altijd invloed hebben op hoe hij kijkt en wat hij ziet.
Daarom heeft dit artikel ook de fotografische cyclus, omdat alle onderdelen elkaar beïnvloeden.
Daarmee wil ik niet zeggen dat je alleen een camera zou moeten pakken, als je
precies weet wat je wil gaan doen. Spontane foto's zijn vaak goed - maar ze zijn beter wanneer de fotograaf intens kijkt en anticipeert.
Zoals men zegt: voorbereiding is de
sleutel tot succes. En dat is denken over wat je fotografeert en waarom ook. Het geeft je inspanningen een doel, het richt je aandacht.
Dit is zeker niet alleen maar een intellectueel proces - voor mij is het concentratie op wat ik aan het doen ben: er zijn, om me heen kijken en reageren op wat ik zie.
Dit artikel is geschreven door Wim van Velzen, © 2003.
Op- en aanmerkingen zijn welkom!
Deze en nog veel meer foto's zijn opgenomen in de verschillende portfolio's!
Het is ook mogelijk vergrotingen van deze foto's te bestellen of ze editoraal of commercieel te gebruiken.