Middenformaatcamera's zijn niet alleen in te delen op het beeldformaat. In de praktijk zijn de types, in te delen naar zoeker, minstens zo belangrijk. Ik zet ze allemaal op een rij - al zijn de lijstjes met cameramerken vooral wat betreft de oudere modellen niet compleet:
Spiegelreflex (Engels: SLR, oftewel Eenoogreflex)
Bij een spiegelreflexcamera zie je via een spiegel en een matglas precies wat er op de film gaat komen. Daarbij gaat het niet alleen om de kadering en beeldhoek, maar ook om scherpstelling en scherptediepte.
Voor spiegelreflexcamera's zijn relatief veel lenzen beschikbaar, van groothoek tot tele, van macro tot zoom.
Bekende camera's zijn voor het 6x4,5 formaat: de Bronica ETR serie, Contax 645, Pentax 645(n), Mamiya 645 serie en de Hasselblad H1 (niet te verwarren met de bekende 6x6 serie!). Op de Bronica na zijn ze er ook in autofocus varianten.
Het 6x6 formaat kent de Bronica SQ serie (en de oudere S2A en EC serie), de Hasselblad 500 en 200 series en de Rollei 6000 serie (en oudere SL66). Bovendien zijn er nog de Oost-Europese Pentacon en Kiev 6x6 camera's.
Het 6x7 formaat wordt vertegenwoordigd door de Bronica 67, Mamiya RB en RZ systemen, en de Pentax 67 (oudere en nieuwe versie).
De grootste spiegelreflex is de Fuji 680, die de zoeker van een SLR combineert met de lensverstellingen van een technische camera. Het formaat is 6x8.
Tweeoogreflex (Engels: TLR)
Bij een tweeoog heb je een aparte lens, met spiegel en matglas, als zoeker en daaronder de opnamelens. Je kunt via de zoeker de scherpstelling precies vastleggen. Scherptediepte is echter niet te zien. Bij dichtbijopnames kijkt de zoekerlens als het ware over het onderwerp heen. Zonder speciale accessoires is dichtbijwerk (zeg binnen een meter) niet goed mogelijk.
Doordat de spiegel niet opgeklapt hoeft te worden vóór de opname, werkt de camera erg stil en onopvallend.
Tweeogen zijn er, op een sporadische uitzondering na, alleen in 6x6 formaat. Ze worden bijna altijd met lichtkapzoeker gebruikt.
Het meest bekend zijn de Rolleiflexen en Rolleicords. Maar ook Yashica heeft veel TLR's gemaakt.
Het enige merk dat een TLR ontwikkeld heeft met verwisselbare lenzen, is Mamiya met een aanzienlijk aantal modellen (C2 en C3 tot en met C220 en C330).
Meetzoeker (Engels: Range Finder)
Meetzoeker camera's hebben een zoeker schuinboven de lens. Met een ingenieus mechaniek stelt de fotograaf scherp door het laten combineren van een ingespiegeld beeldje in het geheel van de zoeker. Ook dit type camera is niet zo geschikt voor dichtbijopnames en ongeschikt voor echt macro. Meer dan een beetje tele is ook niet beschikbaar.
De camera's werken bij gebrek aan opklappende spiegel bijna geruisloos. Een aantal camera's heeft verwisselbare lenzen, andere hebben een vaste, meest licht-groothoekige lens.
Meetzoekers zijn er in allerlei formaten:
In 6x4,5 heeft Fuji een aantal camera's gemaakt met vaste lenzen, terwijl de laatste jaren Bronica er een heeft met verwisselbare lenzen.
Mamiya heeft een 6x6 meetzoeker gemaakt met 3 lenzen. Later zijn ze verder gegaan met alleen 6x7. Deze Mamiya 6x7 heeft een relatief groot aantal lenzen, van extreem groothoek tot licht tele.
Fuji heeft 6x7 modellen gehad met een vaste brandpunt. Daarnaast had Fuji 6x9 modellen.
Technische Camera (Engels: View Camera en Field Camera)
De term technische camera is niet erg verhelderend - bij alle camera's komt veel techniek kijken. Het bijzondere van de technische camera zit 'm in de mogelijkheid om de lens en de filmachterwand onafhankelijk van elkaar te bewegen (om de boel lichtdicht te houden zit er zo'n karakteristieke balg tussen).
Deze camera's worden vooral gebruikt voor architectuur, productopnamen & ander studiowerk en landschap.
Er zijn een aantal technische camera's voor het 6x9 formaat. Bovendien is er de Hasselblad Flexbody, die gebruik maakt van de gewone 6x6 Hasselblad lenzen en achterwanden.Veel fotografen geven echter de voorkeur aan een 4x5" (praktisch 9x12cm) technische camera met rolfilmachterwand.
Gezien de specifieke mogelijkheden en uitdagingen valt de technische camera min of meer buiten het gewone middenformaatgebied. Voor meer informatie over technische camera's kun je bijvoorbeeld op large format photography.
Camera's met losse zoeker
Sommige middenformaat camera's hebben wel een zoeker, waarmee je kunt kaderen maar niet scherpstellen. Het gaat hier vooral om panorama-camera's. Vaak is het wel mogelijk om via een los matglas scherp te stellen (als er nog geen film in de camera zit).
Camera's met losse zoeker zijn de Horseman en Linhof in het 6x12 formaat en Fuji en Linhof in het 6x17 formaat.
Als je kleinbeeld gewend bent, is het even wennen wat er allemaal uit elkaar te halen valt bij een middenformaatcamera (en dan heb ik nog niet over schroevendraaiers!). Vooral spiegelreflexen hebben een modulair karakter: onderdelen, die bij kleinbeeld vast ingebouwd zijn, kun je bij deze camera's verwisselen. Ideaal als je van bouwdozen houdt.
Een opsomming:
camera
De bouwdoos begint bij het centrale deel: de camera zelf. Bij spiegelreflexen bevat zij de spiegel en een groot deel van de mechaniek en evt. elektronica. Het hangt van het model af of de sluitertijden op de camera worden ingesteld of op de lenzen.
Camera's met spleetsluiter hebben de sluiter ook in dit centrale deel. Bij systemen met centraalsluiter bevat de camera een soort hulpsluiter om de film tegen strooilicht te beschermen, dat langs de spiegel kan kruipen.
achterwanden
Spiegelreflexcamera's (met uitzondering van de oude Mamiya's 645, Pentax 645 en 67, Rollei SLX, Pentacon en Kiev 60) en technische camera's hebben losse filmachterwanden. Een film hoeft dus niet volgeschoten te worden om op een ander soort over te gaan. Dat is erg handig als je bijvoorbeeld met verschillende filmgevoeligheden wilt werken, of met zowel kleur als zwart-wit. Je hoeft alleen maar de achterwand te verwisselen! Dat scheelt sjouwen en je hoeft geen film ongebruikt door te spoelen.
Achterwanden zijn er voor 120 en 220 film, en voor Polaroid! Als je zo'n laatste achterwand aan de camera bevestigd (en vult met film!), kun je bijvoorbeeld heel goed nagaan of een lichtopstelling met flits voldoet of nog veranderd moet worden. Erg handig als je veel in de studio werkt, of met lastige opdrachtgevers...
De laatste jaren komen er ook steeds meer digitale achterwanden beschikbaar. Middenformaatcamera's die hier geschikt voor zijn (de meeste nieuwere camera's met verwisselbare achterwanden), zijn dus meteen te gebruiken als digitale camera.
De prijs is overigens net als de kwaliteit erg hoog! Op dit moment (eind 2003) eigenlijk alleen voor sommige professionele toepassingen aantrekkelijk.
zoekers
Standaard zijn kleinbeeld en digitale spiegelreflexen uitgerust met een prisma. Dat zorgt ervoor dat het beeld dat op het matglas geworpen wordt, recht en van achter de camera te zien is.
Veel middenformaat camera's zijn alleen maar voorzien van een zogenaamde lichtkapzoeker - een opvouwbaar zwarte afscherming rondom het matglas. Dat zorgt ervoor dat je heel mooi het beeld ziet liggen op het matglas, als je van boven op de camera kijkt. Op die manier is de compositie goed te beoordelen - je kunt het met beide ogen open zien. Nadeel is wel dat het beeld links-rechts verkeerd is; lastig bij actie!
In de praktijk is de lichtkapzoeker alleen bruikbaar op camera's die niet gekanteld hoeven te worden voor verticale opnames. Dat betreft dus alle 6x6 camera's en de Mamiya RB en RZ, die een draaibare achterwand hebben.
Alle lichtkapzoekers zijn overigens uitgerust met een opklapbaar loepje, dat scherpstellen nog een stuk preciezer maakt. Je raakt wel de mogelijkheid kwijt met beide ogen de compositie te beoordelen.
Veel fotografen geven er de voorkeur aan om van achter in plaats van bovenop de camera te kijken (een hoger standpunt van de camera is bijvoorbeeld een voordeel bij groepsfoto's, bepaalde landschapsopnames etc.). En dan het liefst ook zo dat rechts rechts is (en vice uiteraard versa).
Daarvoor zorgt een losse prismazoeker (net zoals bij kleinbeeldreflexen). Veel middenformaat camera's hebben prisma's in twee smaken: met lichtmeting en zonder. Uiteraard zijn die met lichtmeting niet nodig bij camera's met ingebouwde lichtmeting, zoals de Rollei 6000 en Hasselblad 200 series.
Vaak kun je ook nog kiezen tussen een 90graden en een 45graden prisma. Bij de 45graden kijk je schuin van boven; dit type is meestal lichtsterker (ikzelf vind het ideaal om mijn hoofd niet helemaal achter de camera te hoeven wurmen!).
Tot slot zijn er ook nog zogenaamde starre zoekers. Dat zijn zoekers waar je van boven inkijkt (net als de lichtkapzoeker), maar dan met een sterkere ingebouwde loep, voor nog preciezere scherpstelling.
Deze zoekers zijn niet inklapbaar.
matglazen
Niet alleen de zoekers zijn verwisselbaar: je kunt ook kiezen uit allerlei matglazen. Sommige zijn bestemd voor specialistische doeleinden (bijv. astrofotografie, extreem macro etc), andere zijn breder inzetbaar. Handig voor architectuur en reproductie zijn bijvoorbeeld matglazen met een ruitjespatroon.
Voor het scherpstelling kan meestal gekozen worden uit een matglas met deelbeeldmeter met een rand van microprisma's of een matglas met alleen microprisma's.
winders
Een enkele middenformaatcamera heeft een ingebouwde winder (bijv. de Contax en Pentax 6x4,5, de Rollei 6000 serie en de autofocus Fuji camera's). Voor een groot aantal kan een losse winder gekocht worden.
Bij de meeste camera's worden deze winders rechts van de camera aangekoppeld. Meestal zijn ze voorzien van een eigen ontspanknop.
Het aanbod aan lenzen bij de verschillende middenformaatsystemen is (meestal) kleiner dan bij de kleinbeeldzusjes. Extreme groothoeken en enorme teletoeters zijn zeldzaam. Inmiddels zijn er wel een aantal zoomlenzen beschikbaar, maar hun populariteit is beduidend kleiner dan bij kleinbeeld.
Ook de lichtsterkte is kleiner dan bij kleinbeeld. f2,0 is al erg lichtsterk voor een standaardlens. Vanwege de langere brandpunten is de scherptediepte ook kleiner, dus lichtsterkte is ook maar beperkt bruikbaar.
Een belangrijk verschil met kleinbeeld is ook, dat veel middenformaat lenzen uitgerust zijn met een centraalsluiter (tegenover de spleetsluiter bij kleinbeeld).
Dit heeft, naast het nadeel van wat extra gewicht en vooral hogere prijs, twee grote voordelen. Er kan bij alle sluitertijden geflitst worden, terwijl een grote middenformaat spleetsluiter meestal niet sneller is dan 1/60 sec. synchronisatietijd. Bovendien werkt een centraalsluiter stiller en rustiger. Er ontstaan niet snel trillingen.
Camerasystemen met spleetsluiter bieden vaak ook een klein aantal objectieven met centraalsluiter aan.
Een van de lastigere dingen die een geoefend kleinbeeldfotograaf tegenkomt bij de oriëntatie op het middenformaat zijn de brandpuntsafstanden. Omdat het filmoppervlak groter is dan bij kleinbeeld, zijn de brandpunten langer bij dezelfde beeldhoek.
Omdat de verhoudingen lengte-breedte onderling afwijken, kan deze tabel niet meer dan een indicatie zijn.
| kbld | 6x4,5 | 6x6 | 6x7 | 6x9 |
| 21 | 35 | 40 | 45 | 50 |
| 28 | 45 | 50 | 55 | 65 |
| 35 | 55 | 60 | 70 | 80 |
| 45 | 75 | 80 | 90 | 105 |
| 90 | 135 | 150 | 180 | 210 |
| 135 | 230 | 250 | 270 | 320 |
| 180 | 270 | 300 | 360 | 420 |
Net als bij de verschillende kleinbeeldsystemen, kennen ook de middenformaat camera's het nodige (en soms ook onnodige) toebehoren.
Te denken valt aan tussenringen, balgapparaten, filters, zonnekappen etc. Omdat dit allemaal weinig specifiek is voor middenformaat, behandel ik deze verder hier niet.
- Schotland, kamperen met een Bronica 6x6 de Bronica EC en mijn manier van werken
Gepubliceerd in Camera Magazine nr. 3/2002.- Rollei 6008
Dit artikel is geschreven door Wim van Velzen, © 2003.
Op- en aanmerkingen zijn welkom!De meeste van bovenstaande foto's zijn opgenomen in de verschillende bruiloft-gallerijen en landschapsportfolio's!
Het is ook mogelijk vergrotingen van deze foto's te bestellen of ze editoraal of commercieel te gebruiken.